استغفار
| نیایش |
استغفار درخواست آمرزش گناهان از خدا به صورت زبانی با گفتن عبارت «استغفرالله» و همچنین به صورت عملی است. در قرآن و روایات، موارد بسیاری از تشویق و امر به استغفار دیده می‌شود که از این میان، ۳۰ آیه از قرآن کریم، درباره استغفار پیامبران است. پیشگیری از عذاب الهی، آمرزش گناهان و افزایش روزی از آثار استغفار معرفی شده است.
استغفار، بهترین دعا و عبادت دانسته شده و انجام آن مستحب است؛ با این حال، در مواردی از جمله به عنوان کفاره بر شخص مُحرِم، واجب می‌شود. بر اساس آموزه‌های قرآن استغفار توسط پیامبر(ص) برای مشرکان جایز نیست.
امام علی(ع)، پشیمانی برای گناهان گذشته، تصمیم برای بازنگشتن به گناه، ادا کردن حقوق مردم و انجام واجبات را از شروط استغفار ذکر کرده است.
استغفار در همه وقت‌ها و همه مکان‌ها سفارش شده است؛ اما بر انجام آن در وقت سحر، تأکید بیشتری شده است. استغفار گاه به دلیل گناه شخصی و ظلم بر نفس، گاه به خاطر تعدی به دیگران و گاه به سبب گناهان اجتماعی انجام می‌شود.
مفهوم‌شناسی
واژه استغفار، به معنای درخواست زبانی یا عملی از خداوند برای آمرزش گناهان است و هدف از آن، درخواست مصونیت از آثار بد گناه و عذاب الهی دانسته شده است.
استغفار، یا قولی و زبانی است، مانند گفتن «استغفر الله» و یا فعلی و عملی، مانند انجام دادن عملی که موجب آمرزش انسان می‌گردد. از استغفار زبانی در باب‌هایی مانند طهارت، صلاة، صوم، حج، تجارت، ظهار و کفّارات بحث شده است.
برخی مفسران اهل سنت از جمله زمخشری و فخر رازی، واژه استغفار در آیاتی از قرآن را به معنای ایمان، یا اسلام دانسته‌اند. طبرسی، مفسر شیعه در قرن پنجم هجری، واژه استغفار در قرآن کریم را به معنای گزاردن نماز تفسیر کرده و از مصادیق استغفار در مقام عمل شمرده است.
جایگاه
مفهوم آمرزش‌خواهی، ۶۸ بار در قرآن کریم بیان شده است که ۴۳ مورد، مشتقات استغفار، هفده مورد در قالب «إغفر»، سه مورد به صیغه «یغفر»، دو مورد «تغفر» و یک بار به صورت «مغفرة» به کار رفته است.
تشویق به استغفار یا امر به آن نیز در بسیاری از آیات قرآن کریم آمده و در مواردی، قرآن به توبیخ کسانی پرداخته که استغفار نکرده‌اند.
بنابر آموزه‌های قرآن، فرشتگان برای مؤمنان، و اهل زمین استغفار می‌کنند و درخواست آمرزشِ گناه، صفت پرهیزکاران معرفی شده است. همچنین درخواست گناهکاران از پیامبران برای استغفار و طلب آمرزش از خداوند از سوی آنان از مطالب است که شبهه شرک بودن درخواست استغفار از غیرخدا را رد می‌کند. محققان اهل‌سنت نیز بر اساس آیات قرآن کریم درخواست استغفار از پیامبر را شرک قلمداد نکرده‌اند. فرزندان یعقوب پیامبر پس از حوادث مربوط به برادرشان یوسف از پدرشان درخواست کردند که از خداوند برایشان استغفار (طلب آمرزش) کند و او نیز به آنان وعده داد که انجام بدهد. و نیز در باره پیامبر اسلام(ص) در آیات قرآن کریم می خوانیم که گناهکارانی که با گناه بر خویشتن ستم کرده اند از خدا استغفار می طلبند و پیامبر نیز از خدا برایشان طلب استغفار می‌کند.
حدود ۳۰ آیه از قرآن کریم، درباره استغفار انبیاست. با این حال علامه طباطبایی، با اشاره به عصمت پیامبران، ارتکاب معصیت توسط آنها را مغایر با وظایف تبلیغی آنها دانسته و احتمال داده است که پیامبران، اعمال مباح خود را گناه شمرده و برای آن استغفار می‌کرده‌اند. در آیات قرآن کریم و همچنین سخنان نقل‌شده از معصومان(ع)، برخی از آثار استغفار بیان شده است؛ از جمله: در امان ماندن از عذاب الهی، آمرزش گناهان، افزایش روزی و فرزندان، و همچنین عمر طولانی.
در روایتی تصریح شده است که استغفار فراوان موجب می‌شود نامه عمل بندگان، درخشان شود. در روایتی دیگر، زرارة بن أعین از امام صادق(ع) نقل کرده است که کسی که گناهی مرتکب می‌شود، از صبح تا شب مهلت دارد که طلب آمرزش کند و در این صورت، آن گناه برایش نوشته نمی‌شود.
احکام
استغفار، مستحب است؛ اما ممکن است به دلایلی، واجب یا حرام باشد.
- استغفار مستحب: استغفار، بهترین دعا و عبادت به شمار رفته و در همۀ احوال، مستحب دانسته شده است؛ از جمله: بین دو سجده نماز، بعد از تسبیحات اربعه، در قنوت به خصوص قنوت نماز وتر، هنگام سحر، و در ماه رمضان.
- استغفار واجب: استغفار در مواردی واجب است؛ از جمله به عنوان کفّارۀ مُحرِمی که یک یا دو بار، مرتکب جدال شود.
- استغفار حرام: بنابر قرآن کریم، استغفار مؤمنان برای مشرکان جایز نیست.
آداب
در روایات نقل‌شده از امامان معصوم، آدابی برای استغفار ذکر شده است؛ از جمله امام علی(ع)، خطاب به مردی که در حال استغفار بود، شش ویژگی برای حقیقت استغفار بیان کرده است که عبارتند از: پشیمانی از گذشته، تصمیم جدی بر بازنگشتن به گناه، ادای حقوق مردم، انجام واجبات ضایع شده، تلاش برای آب کردن گوشتی که از حرام روییده و چشاندن رنج طاعت به جسم.
استغفار، گرچه محدود به زمان و مکان خاصی نیست؛ اما در قرآن کریم، بر استغفار در وقت سَحر تأکید شده است.
انواع استغفار
استغفار از نظر چگونگی و موضوع گناه به سه نوع تقسیم شده است:
- استغفار از گناه شخصی و ظلم بر نفس (گناهان شخصی)
- استغفار از گناه و تعدّی نسبت به حقوق افراد دیگر (گناهان افراد نسبت به یکدیگر)
- استغفار از گناهان اجتماعی (گناهان مدیران و سیاستمداران و رهبران جامعه).
پانویس
- ↑ راغب، مفردات الفاظ القرآن، ۱۴۱۶ق، ص۶۰۹.
- ↑ اسکندرانی، کشف الاسرار، ۲۰۱۰م، ج۲، ص۴۶.
- ↑ ابن عاشور، التحریر و التنویر، ۱۴۲۰ق، ج۳، ص۲۲۳؛ راغب، مفردات الفاظ القرآن، ۱۴۱۶ق، ص۶۰۹.
- ↑ مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۴۳۹.
- ↑ مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ج۱، ص۴۳۹.
- ↑ زمخشری، الکشاف، دارالکتاب العربی، ج۲، ص۴۰۲.
- ↑ فخر الرازی، التفسیر الکبیر، دار احیاء التراث العربی، ج۱۵، ص۱۵۸.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۷۱۴.
- ↑ مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دائرة المعارف قرآن کریم، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۱۳۴.
- ↑ عبدالباقی، المعجم المفهرس، ۱۴۱۲ق، ص۵۰۰.
- ↑ اَفَلایتوبونَ اِلَی اللهِ ویستَغفِرونَهُ (سوره المائدة، آیه ۷۴).
- ↑ سوره غافر، آیه ۷.
- ↑ سوره شوری، آیه۵.
- ↑ سوره آل عمران، آیه ۱۵-۱۶؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۲، ص۴۶۳.
- ↑ ، مدرسه فقاهت.
- ↑ مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دائرة المعارف قرآن کریم، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۱۴۲.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۶، ص۳۶۷.
- ↑ سوره انفال، آیه ۳۳؛ نهج البلاغه، شرح عباس علی الموسوی، حکمت ۸۸، ص۲۶۷؛ همچنین نگاه کنید به: مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۸۰ش، ج۷، ص۱۵۴-۱۵۵.
- ↑ سوره نوح، آیه ۱۰.
- ↑ سوره نوح، آیه ۱۰-۱۲.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۵۴۳؛ فخر الرازی، التفسیر الکبیر، دار احیاء التراث العربی، ج۳۰، ص۱۳۷.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۵۰۴.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۴۳۷.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۷، ص۱۸۰.
- ↑ یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۶۸۳.
- ↑ یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۶۵۸.
- ↑ یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۶۹۹.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۷ق، ج۷، ص۳۳.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۱۰، ص۳۰۴.
- ↑ در جدال بر راست، در کمتر از سه مرتبه، غیر از استغفار چیزی نیست؛ و در سه مرتبه، کفاره آن یک گوسفند است (محمودی، مناسک عمره مفرده، ۱۳۸۷ش، ص۶۹).
- ↑ سوره توبه، آیه ۱۱۳.
- ↑ نهج البلاغه، شرح عباس علی الموسوی، حکمت ۴۱۷، ص۵۰۸.
- ↑ نگاه کنید به: سوره آل عمران، آیه ۱۷؛ سوره ذاریات، آیه ۱۸.
- ↑ قَالُوا يَا أَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا إِنَّا كُنَّا خَاطِئِينَ. ترجمه: گفتند: «پدر! از خدا آمرزش گناهان ما را بخواه، که ما خطاکار بودیم!» سوره یوسف آیه ۹۷
- ↑ وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللهَ تَوَّابًا رَحِيمًا؛ و اگر این مخالفان، هنگامی که به خود ستم می‌کردند (و فرمان های خدا را زیر پا می‌گذاردند)، به نزد تو می‌آمدند؛ و از خدا طلب آمرزش می‌کردند و پیامبر هم برای آنها استغفار می‌کرد؛ خدا را توبه پذیر و مهربان می‌یافتند. سوره نساء آیه۶۴
منابع
- ابن عاشور، محمد طاهر، التحریر و التنویر، بیروت، مؤسسة التاریخ، ۱۴۲۰ق.
- اسکندرانی، محمد بن احمد، کشف الاسرار النورانیة القرآنیة، مصحح احمد فرید المزیدی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۱۰م.
- حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسایل الشریعه، قم، موسسه آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، ۱۴۰۹ق.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن،دمشق، دار القلم، ۱۴۱۶ق.
- زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقایق غوامص التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التاویل، بیروت، دارالکتاب العربی، [بی تا].
- سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، شرح عباس علی الموسوی، بیروت، دار الرسول الأکرم، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۸م.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش.
- عبدالباقی، محمد فؤاد، المعجم المفهرس لألفاظ القرآن الکریم، بیروت، دار‌المعرفه، ۱۴۱۲ق.
- علامه طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۱م.
- فؤاد عبدالباقی، محمد، المعجم المفهرس لألفاظ القرآن الکریم، قاهره، دار الکتب المصریة، ۱۳۶۴ق.
- فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، [بی تا].
- کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، مصحح علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، با اشراف و نظارت سید محمود هاشمی شاهرودی، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، ۱۳۸۲ش.
- محمودی، محمدرضا، مناسک عمره مفرده: مطابق با فتاوای حضرت آیت الله العظمی امام خمینی و مراجع معظم تقلید، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش.
- مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دائرة المعارف قرآن کریم، قم، مؤسسه بوستان کتاب، ۱۳۸۵ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه،تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۸۰ش.
- نجفی، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام،بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۶۲ق.
- یزدی، سید محمد کاظم، العروة الوثقی، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۹ق.
پیوند به بیرون